Μικρή ιστορία της Πυτζάμας

 

Ο Ιούλιος Πτιμπέρ, στην εισαγωγή του νέου του βιβλίου, Η Ιστορία της Πυτζάμας (εκδόσεις Χατζηηλίας, 2021) συνοψίζει:

 

Λίγα είναι γνωστά για την πυτζάμα στην προϊστορική περίοδο. Μέχρι τη Νεολιθική εποχή δεν υπάρχει κανένα σχετικό εύρημα, παρεκτός από τις φημισμένες σπηλαιογραφίες του Chauvet, τις παλαιότερες γνωστές στην ευρωπαϊκή ήπειρο, που είχαν προκαλέσει το ενδιαφέρον των ερευνητών όταν ανακαλύφθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα – μόνο για να αποδειχθεί, προς γενική απογοήτευση, ότι οι πυτζάμες που (υποτίθεται ότι) απεικόνιζαν, ήταν απλώς ρούχα. Όταν οι παλαιοντολόγοι ξαναείδαν την σπηλαιογραφία ξαπλωμένοι, συνειδητοποίησαν ότι ο εικονιζόμενος άνθρωπος ήταν όρθιος και όχι ξαπλωμένος όπως είχε αρχικά εκτιμηθεί∙ αντίθετα, ξαπλωμένος ήταν ο ζωγράφος/χαράκτης, απευθυνόμενος σε εξίσου ξαπλωμένους θεατές.   

Φτάνουμε έτσι στην εποχή του Χαλκού μέσα σε πλήρη συσκότιση γύρω από τη χρήση πυτζάμας, ενώ περνώντας στην Αρχαϊκή περίοδο τα ευρήματα παραμένουν εντυπωσιακά βουβά. Άραγε δεν φόραγαν πυτζάμες; Ή δεν το κατέγραφαν; Η απάντηση μοιάζει θαμμένη στα ερείπια ενός παντοτινά χαμένου κόσμου.

Και αίφνης, κατά την Κλασσική περίοδο, η ιστορική έρευνα κατακλύζεται από πληροφορίες, γραπτά κείμενα και κειμήλια σχετικά με την πυτζάμα, με επίκεντρο -ποία άλλη;- την αρχαία Αθήνα. Μάλιστα, φαίνεται πως οι Αθηναίοι καμάρωναν για την μαζική χρήση πυτζάμας, η οποία, μαζί με τη Δημοκρατία, θεωρούσαν πως τους εξύψωνε και τους διαφοροποιούσε πολιτισμικά έναντι τόσο της Σπάρτης (ολιγαρχία) όσο και, αργότερα, των Μακεδόνων κατακτητών (βασιλεία).

Οι Αθηναίοι φορούν τις πυτζάμες τους παντού, βγάζοντάς τις μόνο για τον ύπνο. Οι Ρωμαίοι θα αντιγράψουν (και) αυτή τη συνήθεια των Αθηναίων και στην προσπάθειά τους να την παρουσιάσουν ως δική τους, θα αρχίσουν φορούν την πυτζάμα αποκλειστικά στον ύπνο.

Καθώς η ύστερη αρχαιότητα διαδέχεται την κλασσική, η πυτζάμα ακμάζει μαζί με τις αυτοκρατορίες που εκείνη την εποχή γιγαντώνονται ως δομές που κυριαρχούν στην κοινωνική οργάνωση του συνόλου του γνωστού τότε κόσμου: οι Ρωμαίοι κοιμούνται αποκλειστικά με πυτζάμες∙ οι Πέρσες καυχιούνται για τα περίτεχνα νυχτικά τους∙ για την πατρότητα των σχεδίων κάποιων από τα διασημότερα Πέρσικα νυχτικά ερίζουν και οι Μογγόλοι. Οι Αξούμ στην Αιθιοπία (η ελληνική Αξώμη), κραταιά εμπορική δύναμη και ζηλωτές της καλού ύπνου, χαράζουν τους πρώτους δρόμους της πυτζάμας, χερσαίους και ναυτικούς.

Στον Οβελίσκο του Αξούμ, την τεράστια αυτή μονολιθική στήλη που συμβολίζει το απόγειο της δύναμής τους, το ζωόμορφο φιγουρίδιο του Ορ (Θεού του Ύπνου) είναι στολισμένο με μία πυτζάμα μήκους 18 μέτρων. Κάποιος μπορεί μόνο να φανταστεί το δέος που θα ενέπνεε μία τέτοια πυτζάμα στους υπηκόους της ευρύτερης Αραβίας.   

Μα και στις άλλες μεγάλες αυτοκρατορίες, από τους Κιν και τους Χαν της Κίνας μέχρι τους Μαουρύα της Ινδίας και τους Ταποτέκους της προ-Κολομβιανής Αμερικής, η πυτζάμα, άλλοτε ως σύμβολο βασιλικής ελέω Θεού δύναμης και αριστοκρατικής καταγωγής και άλλοτε ως στοιχείο μαζικής λαϊκής κουλτούρας, είναι πανταχού παρούσα.

Όμως καθώς τα δυσθεώρητα έξοδα συντήρησης των μακρόχρονων πολεμικών εκστρατειών και των δυσκίνητων γραφειοκρατιών των αυτοκρατοριών, μαζί με τις ολοένα αυξανόμενες βαρβαρικές πιέσεις αρχίζουν να κλονίζουν τις αυτοκρατορικές δομές, και καθώς η ανθρωπότητα κυλά προς τον πρώιμο Μεσαίωνα, τα ίχνη της πυτζάμας αρχίζουν να αδυνατίζουν πριν χαθούν ολότελα στο βαθύ σκοτάδι της Μεσαιωνικής περιόδου.

Ξανά, η ιστορική έρευνα προσκρούει στο γνώριμο ερώτημα: οι άνθρωποι σταματούν να φορούν πυτζάμες ή «απλά» σταματούν οι αναφορές στη πυτζάμα (στην τέχνη, στα κείμενα, στα διοικητικά έγγραφα); Το δεύτερο, θα αποφανθεί ο πολύς Σεμπάστιαν Ιχ, επίτιμος κοσμήτορας του Πανεπιστημίου της Πάδοβας και αυθεντία στη μεσαιωνική ιστορία της Ευρώπης. «Και γιατί αυτό;» τον ρωτούν εύλογα οι φοιτητές του. Ο καθηγητής παραμένει σιωπηλός επί σειρά εβδομάδων, ώσπου προσβάλλεται από μία σπάνια ασθένεια των μαλλιών και πεθαίνει, αφήνοντας αναπάντητο για πάντα το ερώτημα.  

Σε κάθε περίπτωση, καθώς η ανθρωπότητα εισέρχεται στην Αναγέννηση, η πυτζάμα της Κλασσικής περιόδου σταδιακά αποκαθίσταται, παρά τη σθεναρή αντίσταση της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, η οποία βλέπει στην πυτζάμα – όπως και στην επιστημονική σκέψη – έναν θανάσιμο αντίπαλο.

Μα το νερό έχει μπει στο αυλάκι και ο ιστορικός χρόνος κυλάει προς τα μπρος: ο Διαφωτισμός καθιερώνει τον ύπνο ως ξεχωριστή, αυτοτελή δραστηριότητα με οικουμενικό μάλιστα πρόσημο, του επιμερίζει συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο (το βράδυ) και τον ντύνει με το αποκλειστικό, διακριτικό του ένδυμα: την πυτζάμα!

Η αποικιοκρατία (αυτή η πρώτη παγκοσμιοποίηση του εμπορίου) θα στείλει την πυτζάμα στις τέσσερις γωνιές του κόσμου, θα φέρει σε επαφή πυτζάμες διαφορετικών πολιτισμών και έτσι θα οδηγήσει σε μία πρωτοφανή ανάπτυξη των διαθέσιμων τεχνοτροπιών πυτζάμας. Στο απόγειο της δύναμής της, η Βρετανική Αυτοκρατορία καυχιέται πως είναι «η Αυτοκρατορία όπου πάντα κάποιος φορά πυτζάμα».

Ωστόσο ουδέν μονιμότερο του προσωρινού. Οι πρωτοπορίες επαναπροσδιορίζουν την τέχνη, η φρενήρης ανάπτυξη της τεχνολογίας μετασχηματίζει τον κόσμο, οι εθνικισμοί ξυπνούν και αυτοκρατορίες που φάνταζαν ακλόνητες διαλύονται μέσα σε αυτό το λαμπρό σφαγείο που είναι ο 20^ος αιώνας. Μικρή η επίδραση όλων αυτών στην πυτζάμα, η οποία έχει πάρει σχεδόν την τελική της θέση και μορφή στον κόσμο, με την οποία την γνωρίζουμε μέχρι σήμερα.